Huy insanın düşünceye ihtiyaç duymadan fiillerinin kolayca çıkmasını sağlayan melekeleridir. Bir kimsede ara sıra görülen iyilikler huy değildir. Kişinin o anki melekesiyle yaptığı bir durumdur. Huy ise hiç düşünmeden kişiyle özdeşleşmiş, sürekli iyi olanın uygulanmasıyla oluşan haldir. Mesela kimileri verme adetini ara sıra ya da zorlamayla, isteksiz yükümlülük sebebiyle adet haline getirmiş olsa bu durumda verme fiili kolayca çıkmadığı için bu cömertlik değildir. Dolayısıyla huy değildir. Ama diğer bir insanda hiçbir zorlama olmadan, isteksizlik olmadan yerleşmiş olan verme işlemiyle cömertlik huyu oluşmuş demektir. İnsandaki yetkinlik olan cömertlik, cesaret, sabır ve erdem güzel huylardır. Fiiller eğer insandaki teorik ve pratik güçten itidal derecesinde güzel bir şekilde çıkmasına sebep olan huya erdem denir. Yapılan eylemlerin teorik güçten dengeli olarak çıkmasını sağlayan huya hikmet denir. Şehvet gücünü kontrol eden ve itidaline sağlayan huy ise iffettir. Öfkesini kontrol eden gazap gücünü dizginleyen itidal ise yiğitliktir. Adalet Huyu ise hikmet, iffet ve yiğitliğin bir araya gelmesiyle oluşur. İnsandaki en güzel huyları barındıran nefis, akledilirleri ve idrak edilenleri arındıran meleki nefistir. Sabır ve sebatın aklen güzel görülmesidir. Güzel huylardan olan hikmette ise şu erdemler bulunur: zeka, çabuk anlama, zihin açıklığı, kolay öğrenme, güzel düşünme, ezberleme, hatırlamadır.
Yine yiğitliğin erdemleri Yüce Ruhluluk: kişi üstünlük ve alçaklığa önem vermemeli Cesaret:Nefsin korkunç durumlarda ve büyük hadiseler meydana geldiğinde sabır, sebat ve tahammül edebilmesi. Sebat:Kişi yetkinlik arayışı yolunda etkilenip ürkmeden ve boyun eğmeden bu yolun zorluklarına sabretmesi. Yumuşak Huyluluk: Huzur, kararlılık ve sarsılmazlık gibi durumlar için kızmadan ve öfke fırtınalarına kapılmadan devam etmek.
Soğukkanlılık:Din ve şeriat konusunu himaye etmek ve bu konuda karalama yapanlara malzeme vermemek.Tahammül: Birçok fazileti ve övülen özelliği kazanmada bedensel olarak fedakarlık yapmak. Tevazu:Nefsin makam ve yükseklikte kendisinden aşağıda olanlara tepeden bakmaması ve kendisinin onlardan üstün olduğunu iddia etmemesidir. Hamiyet: Din için, haremi için hürmette gevşeklik ve ihmalkarlık göstermeyip en yüksek kapasiteyle çalışmak ve yeterlilik göstermektir.
Yumuşak Kalplilik: insanın,türünün fertlerine dokunan acı ve sıkıntıdan dolayı etkilenip üzülmesidir.Yine iyi Huy olan İffetin Erdemleri Haya:Nefsin çirkin işlerden beri olması. Nezaket:Nefsin din açısından gerekli işlere boyun eğip itaat etmesidir. Güzel Yöneliş:Nefsin kendisini güzel huylarla süslemeye rağbet etmesidir. Barışçıl Olma:Farklı görüşler çarpıştığı ve aykırı istekler karşı karşıya geldiği zaman nefsin sert tutumu bırakıp kibarlık ve uzlaşmayı tercih etmesidir. Sabır: Nefsin kendisinden zillet ve rezalete düşüren çirkin zevklerin ortaya çıkmaması ve kendisini kaplamaması için arzuya meyletmeyip arzu sebeplerine karşı koyabilmesidir. Kanaat: Nefsin yiyecek, içecek ve giyecek gibi ihtiyaç maddelerini kullanırken zararı önleyen ve zarureti gideren az miktarda şey ile yetinip daha fazlasını istememesidir. Vakar:Sükunet ve teenni ile hareket et etme, acelecilikten kaçma. Takva:Nefsin iyi işlere devam edip güzel fiillerden ayrılmamasıdır. İntizam: Nefsin düzen ve takdiri sağlamayı meleke haline getirmesidir. Cömertlik:Mal verip infak etmenin nefse kolay gelmesidir.
Yine Diğer Bir Güzel Huy olan Adaletin Erdemleri: Dostluk: Dost ve arkadaşın bütün rahat edebilmesine yol açacak gerçek sevgidir. Birlik: Toplulukların dini dünyevi konularda düşünce, görüş ve inanç birliği içinde olmaları. Vefa: Yardımlaşma ve destekleme yolunda olmak. Şefkat: Acı çeken yardıma muhtaç insanların dertleri ile dertlenmek. Mükafat: Nefsin başkasından gelen iyiliğe karşı daha fazla iyilikte bulunmayı bir davranış haline getirmesidir. İyi İlişki: Tarafların memnun olacağı şekilde insaflı ve dengeli davranmak. Güzel Yargı: Kardeşlerin, dostların ve insan türünün haklarını en güzel yargılamayla verip minnet ve pişmanlık duymamaktır. Sevimlilik:Faziletli ve iyi akranlara gerçek sevgi gösterip mal vererek sevgilerini kazanmaktır. Teslimiyet: İlahi nizamı insan tabiatının gereğine aykırı olsa bile güler yüzlü ve gönül hoşnutluğuyla kabul edip almaktır. Tevekkül: İnsanın kudretini aşan ve değiştirilmesi imkansız olan işlerde ıstırabı bir tarafa bırakıp ilahi lütfa havale etmek ve dayanmaktır. İbadet:Allah’ın kuluna verdiği bütün nimetlerden sonra Allah’a hizmet ve itaatte gevşeklik göstermemektir.Bunların yanında tabiî ki birçok huy güzelliği de mevcuttur.
Huyların en güzeline sahip Peygamber(s.a.v) bizler için yaşamış en güzel örnek ve en güzel liderdir. İnsanın huy güzelliğini koruması ve devam ettirmesi için nefsinin erdemli tarafını sürekli kontrol etmesi gerekir. Bir kere nefis sağlığını kaybeden insan sürekli mutsuzluk, kendini ifade edemeyip zorlukların kendisini kuşatmasıyla faydasız bir hayatla ömür geçirir. İlimde kibirlenmek , malda kibirlenmek insana değer katmaz daha kötüsü var olan itibarını da bitirir. İnsan bildiklerini, tasdik ettiklerini fiiliyata geçirdiği zaman anlam bulacaktır. Nefsin esirikliğinden çıkarak, başkasının kendisine kendisini hatırlatmasından ziyade ben kendimi bilirim dediği zaman huy güzelliğini tamamlamış olur.Başkalarının kusurlarını görmekten ziyade kendi kusurlarını gören, ayıplarının kendisine hatırlatılmasından memnun olan ve ona göre kendisini düzelten insan, nefsini edepleştirmiş ve eşref-i mahlukat olmuştur.Allah bizleri huyu güzel olanlardan eylesin.
Kaynak:Ahlak-ı Alai Kınalızade Ali Çelebi
