Deus ex machina, Latinceden türemiş bir ifadedir ve kelime anlamı olarak "makine tanrısı" demektir. Ancak bu deyim, daha geniş bir anlam içerir. Edebiyat, sinema ve tiyatro gibi sanat dallarında sıkça karşımıza çıkar.
DEUS EX MACHİNA NEDİR?
Bir kurgu veya dramada umulmadık veya imkânsız bir karakterin, alet veya olayın senaryo akışı içinde beklenmedik bir yerde aniden ortaya çıkmasına deus ex machina denir.
Örneğin, anlatıcının bir anda uyanıp her şeyin rüya olduğunu anlaması veya aniden ortaya çıkan bir tanrının tüm sorunları çözmesi bu duruma örnektir."
DEUS EX MACHİNA NE DEMEK?
"Makineden yapılma tanrı" anlamına gelen deus ex machina, Antik Yunan tiyatrosunda bir tanrıyı canlandıran karakterin bir vinç (machina) yardımıyla yukarıdan indirilmesi anlamında kullanılmaktaydı.
DEUS EX MACHİNA KAVRAMININ TARİHİ
Antik Yunan döneminde yazılan tiyatro eserlerinde, eser yazarlarının çok sık başvurduğu bir yöntem olan deux ex machina birçok eleştirmene göre eserin edebi gücünü düşürmekteydi.
Çünkü yazarın hikâyesi gidişatını saptayamaz ve öyle karmaşık, içinden çıkılamaz bir hal alırdı ki, artık yazarın üretebileceği ilginç bir çözüm kalmazdı. Dönemde sıklıkla başvurulan bir yöntem olarak da mitolojik tanrılar ortaya çıkarak olaya müdahale eder; ölmesi gerekeni öldürür, kurtarılması gerekeni kurtarırlardı.
Deus ex machina, aynı zamanda ani veya beklenmediktir ancak bu durumda her ani ve beklenemedik son hikayede deus ex machina varlığına işaret etmez. Deus ex machinada yazarın gerçekten içinden çıkılmaz bir durumda kalmış olduğunu görürüz. Yazar finale kısa bir yol çizer ya da sadece finaline ulaşmaya çalışır. Her halükârda yazar eserine bir “makine tanrı” indirir.
DEUS EX MACHİNA ÖRNEKLERİ
Antik Yunan da Euripides, deus ex machina'nın en önde gelen kullanıcılarından biriydi. Bazı akademisyenler, trajedilerinde kullanan ilk yazar olduğunu bile iddia etmektedir. Euripides, çalışmaları, olay örgüsünü yapılandırma şekli ve temeldeki fikirleri nedeniyle sık sık eleştirilere maruz kalmıştır. Euripides, Medea adlı oyununda da oyunu sonlandırırken bu deux ex machinayı kullanmıştır. Oyunun sonunda, Jason Medea'yı öldürmeye gelir ve bu sırada deus ex machina yani gökteki tanrılar Medea'yı sahneden yukarı doğru çeker. Bu aslında tanrıların olaya müdahale etmesi ve Medea'yı kurtarmalarıdır.
H. G. Wells'in Dünyalar Savaşı kitabında Marslılar, yollarına çıkan her şeyi yok ederler ve görünüşe göre insanlığa karşı galip gelirler, ancak yine de bir anda ortaya çıkan bakteriler tarafından öldürülürler. Sineklerin Tanrısı romanında ise yoldan geçen rastgele bir donanma subayı mahsur kalan çocukları kurtarmıştır. William Golding bunun bir "hile" olarak düşünüyor fakat diğer eleştirmenler bir deus ex machina olarak değerlendiriyor.
J. R. R. Tolkien’in Hobbit ve Yüzüklerin Efendisi'nde birçok yerde görülen Büyük Kartalları da çoğu eleştirmene göre deus ex machinaydı. Kartallar bir anda ortaya çıkıp savaşta yardımcı olmuşlar hatta bir yere ulaşmak içinde aniden ortaya çıkmış ve kardeşliğe yardım etmişlerdi fakat başta yolculuğa çıktıklarında kartallar ortada yoktu. Eleştirmenler bu fikirlere dayanarak kartalları Tolkien’in hikaye yardımcıları yani deus ex machinaları olarak görmektedir.
Charles Dickens, deus ex machina’yı Oliver Twist'te kullanmıştı. Rose Maylie, Agnes'in uzun süredir kayıp olan kız kardeşi ve dolayısıyla Oliver'ın teyzesi olarak ortaya çıktı; Rose Maylie uzun süredir sevgilisi olan Harry ile evlendi ve Oliver'ın kurtarıcısı Bay Brownlow ile mutlu bir şekilde yaşadılar.
DEUS EX MACHİNA'NIN İŞLEVİ
Modern filmlerde, romanlarda ve kısa öykülerde kullanılan deus ex machina aracı bugün bile oldukça popüler bir edebi araç olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte, terimin kapsamı da çokça değişmiştir.
Stephen King hikayesinden uyarlama olan 2007 yapımı “The Mist” adlı filmin sonunda da umutsuz oldukları anda lap diye sislerin kalkması deus ex machina için güzel örnektir. Jurassic Park’ın ilk filmindeki son bölümde T-Rex’in bir anda ortaya çıkması ve insanları raptor'lardan kurtarmasını Deus Ex Machina olarak gösterebiliriz. Çünkü filmin önceki sahnelerinde her zaman yeri sarsarak ve gürültülü gelen T-Rex, o sahnede kimse fark etmeden gelmektedir.
Günümüzde birçok farklı yerde kullanılan deus ex machina, bir hikayeyi ileriye taşımak amacıyla veya yazar “kendini köşeye sıkıştırdığında” ve başka bir kaçış bulamadığında kullanılmaktadır. Bunu izleyiciyi şaşırtmak, hikayeye mutlu bir son getirmek için veya bir komedi aracı olarak da kullanmaktadırlar.
